Bywają takie sytuacje, że osoba, która ma odziedziczyć spadek po bliskim zmarłym, zachowywała się wobec zmarłego w sposób bardzo niestosowny. W takich przypadkach wydaje się nam po prostu niewłaściwe, żeby taka osoba miała odziedziczyć spadek. Rozwiązaniem w takiej sytuacji może okazać się niegodność dziedziczenia.
Czym jest niegodność dziedziczenia?
Życie pisze różne scenariusze. Każdy z nas chciałby spędzić ostatnie lata swojego życia w gronie najbliższych, otoczony miłością i opieką. Czasem jednak senior przez lata nie może liczyć na jakiekolwiek wsparcie, a nawet minimalne zainteresowanie ze strony swoich bliskich. Czasem ludzie umierają młodo, przed śmiercią stając się ofiarą przemocy ze strony bliskich. Odziedziczenie spadku przez tak zachowujących się bliskich może wydawać się po prostu niewłaściwe. Przykłady można mnożyć. Prawo przewiduje jednak rozwiązanie w takich sytuacjach – jest nim tzw. niegodność dziedziczenia.
O niegodności dziedziczenia możemy mówić, gdy krewny spadkodawcy w normalnych okolicznościach odziedziczyłby po nim spadek, ale zachowanie tego krewnego za życia spadkodawcy było tak złe, że pozbawiony zostaje praw do spadku. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Dziedziczyć mogą natomiast jego zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki). Spadkobierca niegodny nie ma także prawa do zachowku.
Powody niegodności dziedziczenia po zmianach w 2023 roku
Niegodność dziedziczenia nie jest automatyczna, wymaga przeprowadzenia sprawy sądowej i może nastąpić tylko w określonych warunkach. Powody niegodności dziedziczenia zostały szczegółowo określone w kodeksie cywilnym. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Od 15 listopada 2023 r. obowiązują jeszcze dwa nowe powody niegodności dziedziczenia. Od tego czasu, poza sytuacjami wskazanymi powyżej, spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Wyjaśnienia wymaga, że aby sąd orzekł o niegodności dziedziczenia z dwóch nowych powodów, zachowania uzasadniające niegodność dziedziczenia muszą wystąpić po 15 listopada 2023 r.
Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Przebaczenie musi dotyczyć konkretnego powodu niegodności dziedziczenia (nie chodzi o jakiekolwiek przebaczenie, ale przebaczenie tego zachowania, które mogłoby doprowadzić do niegodności dziedziczenia). Przebaczenie musi nastąpić z dostatecznym rozeznaniem. Oznacza to, że spadkodawca musi rozumieć, co i komu przebacza.
Jak doprowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego?
Aby spadkobierca został uznany za niegodnego dziedziczenia, konieczne jest przeprowadzenie specjalnego postępowania sądowego. Sprawę o niegodność dziedziczenia może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes. Najczęściej z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego występują pozostali spadkobiercy, ale wytoczyć sprawę mogą także inne osoby, np. nabywca spadku, Gmina, Skarb Państwa, prokurator, a nawet wierzyciel spadkodawcy. Sprawy o niegodność dziedziczenia nie mogą natomiast skutecznie wnieść osoby, które na podstawie wyraźnych regulacji ustawowych są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku (np. spadkobierca, który odrzucił spadek).
Zarzut niegodności dziedziczenia nie może być podniesiony w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Konieczne jest przeprowadzenie odrębnego, dodatkowego postępowania sądowego. Jeśli postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zostało wszczęte wcześniej, to powinno zostać zawieszone do czasu zakończenia sprawy o niegodność dziedziczenia.
Z żądaniem takim można wystąpić w ciągu roku od dnia dowiedzenia się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od śmierci spadkodawcy. Jeśli o przyczynie niegodności dziedziczenia wiedziałeś przed śmiercią spadkodawcy, to roczny termin na wniesienie sprawy biegnie od daty śmierci spadkodawcy.
Niegodność dziedziczenia a testament
Niegodność dziedziczenia nie jest jedyną drogą pozbawienia spadkobiercy praw do spadku i zachowku. Niegodność dziedziczenia jest rozwiązaniem, które można zastosować dopiero po śmierci spadkodawcy. Innym, prostszym rozwiązaniem jest pozbawienie takiego spadkobiercy praw do spadku i zachowku w testamencie, czyli tzw. wydziedziczenie. Zasadniczą różnicą tych dwóch rozwiązań jest to, że niegodność dziedziczenia następuje niezależnie od woli spadkodawcy. Z kolei wydziedziczenie następuje na podstawie testamentu spadkodawcy i jest realizacją jego woli. Co więcej, wydziedziczenie może nastąpić także z innych przyczyn niż powody niegodności dziedziczenia.
ADWOKAT
Założyciel i partner w Kancelarii GC Adwokaci. Specjalizuje się w obsłudze kontraktów budowlanych i prawie zamówień publicznych. Prowadzi również sprawy cywilne, w szczególności z zakresu prawa umów, prawa rzeczowego i spadkowego.