Zachowek to ciekawa instytucja prawa spadkowego określająca uprawnienie, które ma na celu ochronę osób najbliższych dla spadkodawcy. Stanowi tym samym zapewnienie uprawnionym otrzymania określonej wartości ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. W tym przypadku ważne są więzy pokrewieństwa, a nie wyłącznie bliskość w znaczeniu czysto emocjonalnym. Najczęściej bowiem to te osoby, które faktycznie były najbliżej spadkodawcy otrzymują od niego majątek. Jeśli przy tym spadkodawca pomija niektóre lub wszystkie osoby spośród formalnie jemu najbliższych, pojawia się kwestia zachowku.
Kto jest uprawniony do zachowku?
Katalog uprawnionych do żądania zachowku jest prawnie ograniczony. Osobami tymi są: zstępni spadkodawcy (np. dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy gdyby nie przytoczone pominięcie. Jeśli zatem nie jesteś osobą z przywołanego wyliczenia, to raczej nie będziesz mógł domagać się zapłaty zachowku.
Kiedy pojawia się możliwość żądania zapłaty zachowku?
Zdarza się tak, że wolą spadkodawcy jest, by jego majątek przypadł tylko niektórym spośród spadkobierców ustawowych lub nawet komuś, kto wcale by po nim nie dziedziczył. Sposobów jest klika. Pierwszym z nich jest sporządzenie odpowiedniego testamentu. Drugim, przekazanie jeszcze za życia wszystkich wartościowych przedmiotów wchodzących w skład jego majątku (mieszkanie, pieniądze, firmę) w postaci darowizn. Jeśli tak właśnie postąpił spadkodawca, to szanse przysługującego roszczenia o zachowek są całkiem realne.
Czego można żądać tytułem zachowku?
Uprawniony do zachowku może żądać wyłącznie zapłaty określonej kwoty pieniężnej od osób, które zamiast niego uzyskały prawa do spadku. Tytułem zachowku nie można zatem żądać określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Zachowek rekompensuje jedynie ekonomiczny interes „pokrzywdzonego” na skutek pominięcia spadkobiercy. Oczywiście nie ma przeszkód, by strony zgodnie umówiły się na inne rozwiązanie – np. przekazanie określonego składnika majątku (samochodu, nieruchomości), w zamian za zrzeczenie się prawa do zachowku.
Wysokość zachowku
Można powiedzieć, że zachowek to wyrażona w ułamku część udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, gdyby był powołany do dziedziczenia. To, jakiej wielkości jest to ułamek zależy np. od wieku uprawnionego. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach jest to 1/2 wartości wspomnianego udziału spadkowego.
By szczegółowo wyliczyć należną nam kwotę, trzeba ustalić tzw. substrat zachowku co wymaga określenia czystej wartość spadku. Czysta wartość spadku to nic innego jak różnica pomiędzy wartością wszystkich praw należących do spadku, według stanu z chwili śmierci spadkodawcy i wartości z chwili orzekania przez sąd o zachowku, a sumą długów spadkowych, (z wyjątkiem tych, które wynikają z uczynionych zapisów i poleceń). Obliczanie wysokości zachowku kończy operacja mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia. Jej wynik wyraża kwotę należnego zachowku.
Czy roszczenie o zachowek się przedawnia?
Tak. Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy nie. W przypadku, gdy testamentu nie było, termin przedawnienia należy liczyć od dnia śmierci spadkodawcy. Gdy spadkodawca pozostawił testament 5 letni termin liczymy od dnia jego ogłoszenia.
ADWOKAT | DOKTOR NAUK PRAWNYCH
Założyciel i partner w Kancelarii GC Adwokaci. Mecenas Marcin Chowaniec specjalizuje się w prawie cywilnym i karnym, ze szczególnym uwzględnieniem spraw z zakresu błędów medycznych i procesów odszkodowawczych. Reprezentuje także nauczycieli akademickich w postępowaniach dyscyplinarnych wszystkich szczebli oraz personel medyczny przed Sądami Lekarskimi, Sądami Pielęgniarek i Położnych oraz Rzecznikami Odpowiedzialności Zawodowej.